როგორ შეიქმნა ქართული ფული

ფული არა მხოლოდ საქონლისა და მომსახურების გაცვლის საშუალება, არამედ, ერთგვარი უტყუარი დოკუმენტია, რომელიც მისი მოჭრის მომენტისათვის არსებულ, ქვეყნის ეკონომიკური და პოლიტიკური მდგომარეობას ასახავს. ფულის შემოღებამდე, გადახდის საშუალებას სხვადასხვა საქონლი, მოსავალი - ძირითადად ბურღულეული, სამკაული, შინაური ცხოველი და ზოგ შემთხვევაში მონები წარმოადგენდა. რაც შეეხება მეტალს, ფულის ეკვივალენტად იგი ბრინჯაოს ხანაში იქცა.

ვაჭრობის განვითარებასთან ერთად, უკვე საჭირო გახდა მეტალის ნომინალიზაცია წონითა და ძვირფასი ნივთიერებების შემადგენლობით, რასაც მოგვიანებით ზოდებზე დამღის დასმით ამტკიცებდნენ. მონეტები, თავდაპირველად, აზიაში შემოიღეს. მცირე ზომისა და წონის, მაღალი ღირებულების მქონე მონეტებმა, მისი პრაქტიკულობიდან გამომდინარე, მალევე ჩაანაცვლეს ზოდები და ანგარიშსწორების ძირითად ერთეულად იქცნენ. გარდა პრაქტიკული მნიშვნელობისა, მონეტებს, გადახდის მანამდე არსებული მეთოდებისა და ერთეულებისაგან განსხვავებით, სახელმწიფო გარანტია გააჩნდა და ამგვარად იქცა ფული, სახელმწიფოს განუყოფელ ნაწილად.

რაც შეეხება ქართულ ფულს, ის ძველი წელთაღრიცხვის IV საუკუნიდან ჩნდება, როდესაც კოლხეთის სამეფოში ბრუნვაში შევიდა კოლხური თეთრი. კოლხური თეთრი ძალიან ღირებული დეტალია საქართველოს ისტორიის ყველაზე ნაკლებად შესწავლილი პერიოდის შესახებ ინფორმაციის მიღების თვალსაზრისით.

ქართული ნუმიზმატიკის მთელი ისტორიის განმავლობაში მონეტების ფორმა, სტილი, წარწერები და გამოსახულებები იცვლებოდა ქვეყანაში მიმდინარე პოლიტიკურ და ეკონომიკური მდგომარეობის შესაბამისად. ქართულ მონეტებზე, ხშირი იყო უცხოური ან ორენოვანი წარწერები. მაგ: ქართულ-ბერძნული, ქართულ-არაბული, ქართულ-სპარსული და ქართულ-რუსული, რაც სწორედ პოლიტიკური და ეკონომიკური მიზეზით იყო განპირობებული.

გარდა ახლო სამეზობლო ქვეყნებისა, ქართული მონეტები აღმოჩენილ იქნა საქართველოდან რამდენიმე ათასი კილომეტრით დაშორებულ ადგილებში, რაც ქვეყნის ძლიერ განვითარებულ სავაჭრო სტატუსს ადასტურებს. აღნიშული, მეტწილად ქვეყანაზე გამავალი სავაჭრო-საქარავნო ქსელების დამსახურებაა.

მონეტებზე დატანილი წარწერები, ნათლად გადმოსცემენ ქვეყნის აღმავლობისა და დაცემის ისტორიას. ამ მხრივ, ყველაზე საგულისხმო დავით IV აღმაშენებლისა და დავით VI ნარინის მეფობისას მოჭრილი მონეტების წარწერებია. თუ პირველის დროს მოჭრილ სპილენძის მონეტაზე ვკითხულობთ, რომ ის იყო მეფე აფხაზთა, ქართველთა, რანთა, კახთა და სომეხთა, დავით ნარინის დროინდელი მონეტით მხოლოდ იმას ვიგებთ, რომ ის იყო „მონა ყაენის, მეფე დავით“. საინტერესოა ერეკლე II-ის ორთავიანი და ერთთავიანი არწივებით მოჭრილი მონეტები. ორთავიანი მონეტა ერეკლე მეორემ 1781 წელს მოჭრა რუსეთთან სამხედრო პოლიტიკური დაახლოების ნიშნად. მონეტის მოჭრიდან ორ წელიწადში გაფორმდა 1783 წლის გეორგიევსკის ტრაქტატი. 1795 წელს აღა მაჰმად ხანის ცნობილი შემოსევისას რუსეთმა არ შეასრულა სამოკავშირეო ვალდებულება და საქართველო სამხედრო დახმარების გარეშე დატოვა ძლიერი მტრის პირისპირ. ამ ღალატის პასუხად 1796 წელს ერეკლე ჭრის ახალ მონეტას, სადაც ორთავიანის ნაცვლად ერთთავიანი არწივია გამოსახული.

1804 წლიდან თბილისში იწყება რუსულ-ქართული მონეტების მოჭრა. მონეტებს ავერსზე ქართული ასოებით დატანილი ჰქონდა ზარაფხანა “თბილისი”, რევერსზე კი ნომინალი, თარიღი და მონეტის მომჭრელის რუსული ინიციალები. საქართველოს ზარაფხანებში საკუთარ ფულს დამპყრობლებიც ჭრიდნენ. დღეს ისინი ჩვენს სამუზეუმო მემკვიდრეობას წარმოადგენს და მათი დახმარებით კიდევ ერთხელ ვიგებთ ჩვენი ისტორიის პოლიტიკურ დეტალებს.

1918 წლის 26 მაისს დამოუკიდებლობის გამოცხადებიდან მალევე დაიწყო მუშაობა ახალი ქართული ფულის შექმნაზე და უკვე 1919 წლიდან, ბრუნვაში შევიდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ბონები. 

ეს იყო ერთგვარი დროებითი ფულადი ნიშანი, რასაც ნამდვილი ეროვნული ვალუტა უნდა მოჰყოლოდა, თუმცა მან 1922 წლამდე იარსება, რასაც, ცხადია, მისი საბჭოთა ფულით ჩანაცვლება მოჰყვა. სტანდარტული ინფორმაციის გარდა, ბონის კუპიურაზე, მაშინდელი მთავრობის თავმჯდომარე ნოე ჟორდანიასა და ფინანსთა მინისტრ კონსტანტინე კანდელაკის ხელმოწერებია დატანილი.

თანამედროვე ქართული ფულის, ლარისა და თეთრის ისტორია 1995 წლიდან იწყება. ლარმა გაუფასურებული კუპონი, რომელმაც საბჭოთა მანათი ჩაანაცვლა - წარსულს ჩაბარდა და  საქართველომ, სუვერენული სახელმწიფოსთვის აუცილებელი ატრიბუტი ეროვნული ვალუტა შეიძინა.